Sống ở Canada hơn 5 năm bà Đào Thu vẫn sợ mùa đông bởi những lúc như vậy nỗi nhớ Việt Nam lại trỗi dậy cồn cào. "Tuyết rơi dày, cả ngày tôi chỉ quanh quẩn trong nhà, cảm giác tay chân thừa thãi", bà Thu, 65 tuổi, ở TP Edmonton, tỉnh Alberta, Canada nói.
Bà Thu ly hôn sớm, một mình nuôi con ở quê nhà Đắk Lắk. Chục năm trước, con gái kết hôn và định cư ở quê chồng nên tìm cách bảo lãnh mẹ sang Canada sống cùng.
Ban đầu bà từ chối vì không biết tiếng Anh, sợ lạc lõng với cuộc sống nơi đất khách. Hơn nữa, bà biết mình chỉ quen cuộc sống với đàn gà, vườn rau. Sau 5 năm nghĩ ngợi giằng co, thương con nhớ cháu, bà quyết định rời quê.
Giữa năm 2020, bà đến Canada khi trời đẹp, hoa nở, khí hậu ấm áp. Thời gian đầu, bà ở nhà chăm cháu, thỉnh thoảng đi mua sắm cùng gia đình nên cũng không thấy quá bất ổn. Nhưng "tuần trăng mật" của bà với Canada chỉ được vài tuần. Sự ngột ngạt, nhất là lúc con đi làm, cháu đến trường bủa vây người phụ nữ Việt.
Để giải tỏa tâm lý, bà thử đi dạo quanh khu mình sống. Nhưng chỉ vài trăm mét bà đành quay về vì không biết bấm nút đèn giao thông. Hàng xóm cách nhau hơn 100 m, tan làm là đóng cửa, không trò chuyện. Khu vực ít người Việt, siêu thị, quán ăn cách nhà 15 phút lái xe, bà không biết đón taxi, cảm thấy mắc kẹt.
Mỗi lần như vậy, bà lại nhớ quê, nơi mọi thứ chỉ cách vài bước chân. Trong bữa tối, con cháu nói chuyện với nhau bằng tiếng Anh, bà không hiểu, chỉ lặng lẽ ăn rồi về phòng.
"Tôi cảm thấy cô đơn", bà kể. Tâm trạng của bà Thu ngày càng tệ khi mùa đông và dịch Covid-19 ập đến. Trời rét căm, bà không quen mặc đồ ấm, ít ra ngoài, hay cáu giận vì bất lực với cuộc sống mới. Cuối năm 2020, bà khóc, đòi về Việt Nam. Giữa đỉnh dịch, bốn lần đặt vé máy bay đều bị hủy, bà càng sợ không được về quê.
"Dù sống bao nhiêu năm nữa, tôi vẫn không thuộc về nơi này", bà nói.
Bà Thu nằm trong số 100.000 người Việt di cư ra nước ngoài mỗi năm, theo ước tính của Tổ chức Di trú, hỗ trợ đầu tư, định cư quốc tế NTTC. Trong đó, nhóm trên 60 tuổi chiếm khoảng 5% nhưng đa số gặp khó khăn với cuộc sống mới, luôn cảm thấy cô đơn do không biết ngôn ngữ, khó hòa nhập.
Khảo sát của Trung tâm Nghiên cứu Chính sách Y tế (ĐH California, Mỹ) cho thấy 80% người Việt ở bang California có vốn tiếng Anh hạn chế. Tờ The Orange County Register của bang này năm 2019 dẫn một khảo sát gần 200.000 cư dân cao tuổi ở quận Cam ghi nhận 46% không thể giao tiếp tiếng Anh, phải tìm dịch vụ chăm sóc tại bệnh viện, trung tâm y tế.
"Người già gốc Việt đang gặp nhiều khó khăn ở Mỹ. Đa số họ thường xuyên cảm thấy cô đơn do rào cản ngôn ngữ, mất thói quen cộng đồng ở quê hương, tách khỏi nhịp sống hiện đại và thiếu hỗ trợ từ gia đình, hệ thống xã hội", giáo sư Carla Perissinotto, khoa Lão khoa, Đại học California, nói với VnExpress.
Nghiên cứu của giáo sư Carla đăng trên tạp chí y khoa JAMA Internal Medicine chỉ ra người già cô đơn có nguy cơ tử vong cao hơn 45%, suy giảm chức năng thể chất như ăn uống, tắm rửa, di chuyển. Sự cô đơn kéo dài gây căng thẳng, dẫn đến các bệnh viêm mãn tính, ảnh hưởng tim, não và sức khỏe toàn diện. "Dấu hiệu phổ biến là họ thấy mình tách biệt và gạt ra ngoài lề xã hội", bà nói.
Anh Trương Tiến, quản lý một dự án hỗ trợ người Việt ở Mỹ, cho biết tình trạng người lớn tuổi cô đơn phổ biến bởi tính chất cuộc sống khác biệt. Nhà ở Mỹ không san sát nhau như ở Việt Nam nên người Việt thường hụt hẫng do mất thói quen sinh hoạt cộng đồng. Nhịp sống Mỹ nhanh, cộng đồng gốc Việt có ở các bang nhưng rải rác, thường mất nhiều giờ lái xe để gặp gỡ.
Nhà thờ ở Houston và Austin, nơi anh đến hàng tuần, thường tập trung hơn 20 người già gốc Việt. Họ tổ chức những buổi cầu nguyện, trò chuyện để khuây khỏa. "Sâu trong tâm thức, họ vẫn muốn tìm một gia đình lớn ở nước ngoài", anh nói.
Năm 2007, chị Ngọc Minh bán nhà ở TP HCM để sang Toronto (Canada) định cư. Khi đó, mẹ chị 65 tuổi, tính cách cởi mở, thích kết bạn, nên Minh nghĩ bà sẽ nhanh chóng thích nghi. Nhưng thực tế không như chị tưởng.
Bố mẹ Minh ở chung nhà hai tầng, có không gian riêng, thông nhau bằng cầu thang. Chị chọn sống gần chợ châu Á, nhưng lúc đó người Việt còn ít. Mỗi mùa đông, mẹ chị bứt rứt, không quen mang giày, đôi khi quên, thò chân ra tuyết bị bỏng lạnh.
Khi Minh sinh con đầu lòng, mẹ chị như "gãy chân", chỉ quẩn quanh trong nhà. Dù không nói ra, Minh cảm nhận được nỗi cô đơn của bà. Hai tuần sau sinh, chị rủ mẹ ra ngoài, đón xe buýt, đi siêu thị, tham gia lớp tiếng Anh miễn phí để bà đỡ buồn.
"Kể cả người trẻ, hai năm đầu thường áp lực, buồn chán, muốn về quê. Vượt qua thì ở, không thì mãi chật vật", chị nói. Nhưng gia đình Minh đã bán hết tài sản ở Việt Nam, không còn đường về.
Giáo sư Carla Perissinotto cho rằng sống trong cộng đồng người Việt giúp người cao tuổi giảm cô đơn và ít gặp rủi ro hơn. Bà nhấn mạnh bác sĩ nên hỏi bệnh nhân, đặc biệt là người nhập cư, về cảm giác cô đơn, cộng đồng hỗ trợ và các yếu tố gây cản trở như rào cản ngôn ngữ, văn hóa hay suy giảm thính lực.
Theo bà, không có giải pháp chung cho mọi người. Một số cần thêm cơ hội kết nối, số khác cần cải thiện chất lượng quan hệ hiện có. "Người cao tuổi cần cảm thấy mình có giá trị, là phần quan trọng của gia đình, văn hóa và xã hội nơi họ sinh sống", bà Carla Perissinotto cho biết.
Bà Thu hiện sinh hoạt ở nhà thờ Tin lành tại TP Edmonton để gặp gỡ người đồng lứa, dần kết bạn. Sau nhiều năm, bà học dùng điện thoại gọi về Việt Nam, tối nào cũng trò chuyện với người thân nên tâm trạng hiện nay đã khá hơn.
20 năm trước, bà Vĩnh (hiện 75 tuổi) mang theo bốn vali chứa nước mắm, bún, đồ hộp từ TP HCM sang Đài Loan sống cùng con gái. Bà có bốn con, thích cuộc sống ở Việt Nam nhưng thương con gái út lấy chồng xứ người, chăm sóc con nhỏ nên sang ở cùng.
Ngày đầu, bà phải nhờ con gái và con rể mọi việc. Lúc đi chơi, con cũng đứng chờ trước cổng nhà vệ sinh công cộng vì sợ bà lạc.
Bà không thể dùng đồ ăn Đài Loan, khi vali cạn dần thức ăn, bà nhớ quê quay quắt. Cảm giác lạc lõng hằn sâu trong một lần đứng loay hoay 10 phút ở tạp hóa ở Đài Bắc mà không thể mua hai túi đường, bà bật khóc.
Sau lần đó, bà quyết học tiếng. Bà học câu Cái này là gì? để chỉ vào đồ vật hỏi cháu, rồi chép từng chữ ra sổ. Dần dà, bà nhớ tên thực phẩm, biết hỏi giá và tự đón xe đi gặp bạn.
"Nếu không tự giúp mình thì không biết bao giờ mới thoát được cảm giác cô độc", bà nói.
