Chưa chính thức tuyên thệ nhậm chức tổng thống thứ 47 nhưng ông Donald Trump, tổng thống đắc cử, đã liên tiếp gây sóng gió với các láng giềng qua những phát biểu nặng tính “bành trướng” dù có thể ông biết trong thực tế khó mà thực hiện được.
Tối Thứ Bảy, 21 Tháng Mười Hai, ông Trump gợi ý rằng chính quyền mới của ông sẽ giành lại quyền kiểm soát kênh đào Panama mà Hoa Kỳ đã “ngu ngốc” chuyển nhượng cho đồng minh Trung Mỹ. Sáng Chủ Nhật, nhân công bố bổ nhiệm ông Kenneth Howery, cựu thành viên sáng lập hãng Paypal, vào chức vụ đại sứ Mỹ tại Đan Mạch, ông Trump cũng viết trên mạng xã hội Truth Social của ông rằng: “Vì mục đích An Ninh Quốc Gia và Tự Do khắp thế giới, Hoa Kỳ cảm thấy quyền sở hữu và kiểm soát đảo Greenland là tuyệt đối cần thiết.”
Như vậy chỉ trong hai ngày cuối tuần, đảo Greenland thuộc Đan Mạch và kênh đào Panama bị đưa vào ý đồ mở rộng lãnh thổ của ông Trump. Theo ông, nước Mỹ có lợi ích về an ninh và kinh tế trong việc đưa kênh đào Panama và Greenland vào quyền kiểm soát hoặc sở hữu của Washington. Chưa biết ông sẽ thực hiện điều đó thế nào nhưng một chính sách như vậy rõ ràng đi ngược lại nguyên tắc “chủ quyền quốc gia là thiêng liêng” và trái với luật pháp quốc tế.
Trước đó, ông Trump đã hạ nhục ông Justin Trudeau, thủ tướng Canada, khi nhiều lần gọi ông Trudeau là “thống đốc” và cho rằng Canada nên trở thành tiểu bang thứ 51 của Mỹ để không phải chịu các mức thuế trừng phạt mà chính quyền của ông sẽ đánh vào hàng hóa Canada.
Nhưng lần này, những phát biểu của ông về kênh đào Panama và Greenland không có vẻ bông đùa như khi ông nói về Canada và Thủ Tướng Trudeau, cho thấy ông rất nghiêm chỉnh trong ý đồ mở rộng lãnh thổ của nước Mỹ.
“Greenland không để bán”
Greenland là hòn đảo băng giá ở Bắc Cực, diện tích 800,000 dặm vuông, gấp ba lần Texas nhưng dân số chỉ có 57,000 người. Greenland giáp biên giới Canada nhưng lại thuộc về Âu Châu và là lãnh thổ tự trị của Đan Mạch hơn hai thế kỷ qua.
Trong nhiệm kỳ đầu, ông Trump đã từng đánh tiếng muốn mua đảo Greenland vì cho rằng đảo này có giá trị về an ninh quốc gia của Mỹ. Trên đảo có căn cứ Pituffik Space Base của Lực Lượng Không Gian Hoa Kỳ lo về phòng thủ hoả tiễn và giám sát bầu trời được thiết lập từ thời Chiến Tranh Lạnh.
Greenland còn giàu tài nguyên khoáng sản, nhất là dầu khí và đất hiếm, trong đó có neodymium và dysprosium – hai kim loại tối cần thiết cho các sản phẩm công nghệ cao mà nguồn cung cấp hiện do Nga và Trung Quốc kiểm soát. Gần đây, xu hướng nóng lên của Trái Đất làm tan băng giá ở Bắc Cực, mở ra những tuyến hàng hải mới và cuộc cạnh tranh Hải Quân của các cường quốc nhằm kiểm soát các tuyến đường mới này.
Tháng Tám, 2019, Thượng Nghị Sĩ Tom Cotton (Cộng Hòa-Arkansas) đã đăng một bài bình luận dài trên báo The New York Times, trình bày các lợi ích chiến lược nếu Mỹ mua đảo Greenland, trước tiên là để ngăn chặn mưu đồ bành trướng của Trung Quốc tại vùng cực. Lập luận của ông Cotton khơi lại những nỗ lực của các chính phủ Mỹ trong quá khứ và làm ông Trump nảy sinh ý tưởng mua đảo Greenland.
Thực ra, ý tưởng mua đảo Greenland không mới. Ông Andrew Johnson, tổng thống thứ 17 của Mỹ, có lẽ là người đầu tiên đưa ra ý định mua Greenland vào cuối thập niên 1860, coi đó như một khoản đầu tư chiến lược sau khi Mỹ đã mua được 530 triệu mẫu đất từ chính phủ Pháp với giá $15 triệu năm 1803 – gọi là thương vụ Louisiana – và mua Alaska từ đế quốc Nga với giá $7.2 triệu năm 1867 – gọi là thương vụ Alaska. Nhưng ý tưởng của Tổng Thống Andrew Johnson không tiến triển được.
Năm 1946, sau Đệ Nhị Thế Chiến, ông Harry S. Truman, tổng thống thứ 33 của Mỹ, bí mật đề nghị Đan Mạch bán cho Hoa Kỳ đảo Greenland với giá $100 triệu, trả bằng vàng và mỏ dầu ở Alaska. Washington muốn tận dụng vị trí chiến lược của hòn đảo vào mục đích ngăn chặn oanh tạc cơ của Liên Xô bay qua Bắc Cực tiếp cận các mục tiêu ở Bắc Mỹ. Các cuộc hội đàm bí mật giữa ông James Byrnes, ngoại trưởng Mỹ khi ấy, với ông Gustav Rasmussen, ngoại trưởng Đan Mạch, đưa đến thỏa thuận là Đan Mạch không bán Greenland nhưng cho phép Mỹ đặt căn cứ quân sự trên hòn đảo.
Năm 2019, khi tỏ ý mua đảo Greenland, ông Trump nói ông chỉ tiếp tục công việc dang dở của cựu Tổng Thống Truman. Ông Trump nói với báo chí rằng, ý tưởng mua Greenland là “một thương vụ bất động sản lớn” mà ông tin Đan Mạch sẽ đồng ý vì hòn đảo là “một gánh nặng tài chánh” của Copenhagen.
Nhưng bà Mette Frederiksen, thủ tướng Đan Mạch khi ấy, nói ý tưởng của ông Trump là “phi lý” và coi đó như trò đùa “Cá Tháng Tư.” “Greenland không để bán. Tôi rất hy vọng đây không phải là ý tưởng nghiêm chỉnh,” bà Frederiksen nói. Lời bác bỏ thẳng thừng của thủ tướng Đan Mạch làm ông Trump tức giận và ông trả đũa bằng cách hủy bỏ vào phút chót chuyến công du Copenhagen theo lời mời của Nữ Hoàng Margrethe II vào Tháng Chín năm đó – một hành động bị chính giới Đan Mạch coi là “sỉ nhục” một đồng minh NATO.
Bây giờ, trước khi vào nhiệm kỳ thứ hai, ông Trump lại đưa ý tưởng mua đảo Greenland. Và cũng như lần trước, các nhà lãnh đạo Đan Mạch và Greenland lập tức lên tiếng phản đối. Ông Múte Egede, thủ tướng hiện nay của Greenland, nhắc lại tuyên bố của những người tiền nhiệm: “Greenland là của chúng tôi. Chúng tôi không bán và sẽ không bao giờ bán. Chúng tôi không để mất cuộc chiến lâu dài vì tự do.” Tại Copenhagen, chính phủ Đan Mạch lần này có vẻ nhún nhường hơn, chỉ nói họ “mong làm việc với chính phủ mới của Mỹ” mà không bình luận về ý tưởng của ông Trump.
“Mỗi mét vuông kênh đào đều thuộc Panama”
Kênh đào Panama dài 51 dặm cắt ngang Panama là tuyến đường thủy quan trọng nhất thế giới; giúp tàu bè từ Thái Bình Dương sang Đại Tây Dương và ngược lại tránh được quãng đường dài 7,000 hải lý vòng qua cực Nam Mỹ Châu. Khi kênh đào khai trương năm 1914, mỗi năm có khoảng 1,000 tàu đi qua kênh; con số này đã tăng lên 14,702 tàu năm 2008. Trong chín tháng đầu năm nay có hơn 10,000 tàu đi qua kênh đào, vận chuyển 423 triệu tấn hàng hóa, trong đó có hơn 40% là hàng hóa trao đổi giữa các nước Đông Bắc Á với Bờ Đông nước Mỹ.
Kênh đào Panama được người Mỹ xây dựng và quản lý suốt thế kỷ 20. Nhưng xung đột với dân địa phương, chi phí quản lý cao và áp lực quốc tế làm cho các chiến lược gia Mỹ tính tới việc chuyển giao nó cho chính phủ Panama. Năm 1977, ông Jimmy Carter, tổng thống thứ 39 của Mỹ, ký kết với nhà lãnh đạo Panama Omar Torrijos hai hiệp ước, sau đó đã được Quốc Hội Mỹ phê chuẩn: Hiệp Ước Trung Lập Vĩnh Viễn (Permanent Neutrality Treaty) và Hiệp Ước Kênh Đào Panama” (Panama Canal Treaty). Hiệp Ước Kênh Đào Panama quy định quyền sở hữu kênh đào sẽ được người Mỹ chuyển giao cho Panama vào ngày 31 Tháng Mười Hai, 1999; còn Hiệp Ước Trung Lập Vĩnh Viễn, đến nay vẫn còn hiệu lực, trao cho chính phủ Mỹ quyền can thiệp nếu hoạt động của kênh đào bị đe dọa bởi xung đột quân sự, bảo đảm kênh đào luôn mở và an toàn cho hoạt động hàng hải quốc tế.
Hãng tin AP cho biết, dưới thời chính quyền Panama kênh đào hoạt động hiệu quả cao hơn thời người Mỹ quản lý, lưu lượng tàu thuyền qua kênh đào đã tăng 17% trong năm năm 2000-2004. Năm 2006, cử tri Panama qua trưng cầu dân ý đã chấp nhận cho chính phủ đầu tư $5.2 tỷ để mở rộng kênh đào, hoàn thành năm 2016, phục vụ các loại tàu thuyền ngày càng to lớn hơn.
Ông Trump cho rằng các chủ tàu Mỹ bị đối xử không công bằng, phải trả phí cao “một cách lố bịch” khi sử dụng kênh đào; ông gọi các hiệp ước thời chính quyền Carter là “ngu ngốc” và ông không muốn giành lại con kênh này.
Đáp lại, ông Jose Raul Mulino, tổng thống Panama, người nổi tiếng thân thiện với doanh giới, khẳng định “mỗi mét vuông kênh đào đều thuộc Panama và mãi mãi là như vậy… Về kênh đào, và chủ quyền của chúng tôi, tất cả chúng tôi đều đoàn kết dưới quốc kỳ Panama.” Cơ quan điều hành kênh đào Panama cũng bác bỏ thông tin các chủ tàu Mỹ bị tính phí cao; khách hàng của kênh đào chịu cùng một mức phí và mức phí đó thay đổi theo kích thước của tàu chứ không theo quốc tịch.
Một số chuyên gia pháp lý nhận định, hai hiệp ước nói trên không có điều khoản nào cho phép Hoa Kỳ giành lại quyền kiểm soát kênh đào, trừ phi xâm lược bằng vũ lực như Mỹ từng làm năm 1989 dưới thời ông George H. W. Bush, tổng thống thứ 41 của Mỹ, để lật đổ nhà độc tài Manuel Noriega. Vào lúc Trung Quốc đang mở rộng ảnh hưởng ở Trung và Nam Mỹ, điều tốt nhất mà Washington nên làm là củng cố mối quan hệ thân thiết với các đồng minh như Panama. Chưa kể rằng, Panama là “chốt chặn” quan trọng trên tuyến đường mà di dân bất hợp pháp đi qua để đến biên giới phía Nam của Mỹ; nếu Panama thả lỏng chốt chặn này thì tình trạng vượt biên vào Mỹ sẽ bùng nổ hơn nữa.
Trước khi nhậm chức, ông Trump đã có những phát biểu gây sự với nhiều nước, từ đồng minh như khối Liên Âu, Đan Mạch đến láng giềng như Canada, Mexico, Panama và những phát biểu này hầu hết đều bị phản đối. Sắp tới, ông Trump sẽ làm gì để “sáp nhập” Greenland vào lãnh thổ Mỹ khi cả Đan Mạch và người Greenland đều không đồng ý bán đất lấy tiền? Ông sẽ làm thế nào để giành lại quyền kiểm soát kênh đào Panama mà người Mỹ đã từ bỏ? Khi không thể dùng tiền để mua thì ông sẽ dùng vũ lực như ông Vladimir Putin, tổng thống Nga, đang làm ở Ukraine hoặc gây sức ép và đe doạ như ông Tập Cận Bình, chủ tịch Trung Quốc, ở Đài Loan?
