Felipe Lares lặng lẽ di chuyển lên núi trong bóng tối dày đặc sương mù, một khẩu súng ngắn đã lên đạn đeo trên lưng. Gần nửa đêm, anh dừng lại trên đỉnh một sườn núi và chờ đợi, chăm chú lắng nghe âm thanh nhỏ nhất trong rừng linh sam (thông Noel) có thể báo hiệu sự hiện diện của những kẻ săn trộm cây.
Chỉ vài thập kỷ trước, linh sam Guatemala, được gọi một cách thông tục là pinabete, đã lan rộng khắp vùng cao nguyên sương mù Trung Mỹ. Ngày nay, loài này được coi là loài có nguy cơ tuyệt chủng. Việc phá hủy môi trường sống và khai thác gỗ đã làm giảm đáng kể số lượng loài pinabete trong thế kỷ qua, nhưng mối đe dọa lớn nhất hiện nay đến từ một nguồn không ngờ tới: Giáng sinh.
Cảnh sát bảo vệ loài thông Guatemala (hay pinabete).
"Mafia cây thông Noel"
Pinabete, hay Abies guatemalensis, là thành viên cực nam của chi Abies, bao gồm khoảng 50 loài cây lá kim thường xanh mà nhiều người trong chúng ta gọi chung là "cây Giáng sinh" vì mùi hương dễ chịu và hình dạng đặc biệt của chúng. “Cây thông Pinabetes đã được các nền văn hóa bản địa sử dụng cho mục đích nghi lễ trong nhiều thế kỷ, nhưng chỉ gần đây mọi người mới bắt đầu sử dụng chúng để trang trí Giáng sinh”, César Beltetón, Giám đốc lâm nghiệp của Hội đồng Khu bảo tồn quốc gia Guatemala, đơn vị quản lý các công viên quốc gia của Guatemala, cho biết.
Không giống như các loài cây thông Noel khác, chẳng hạn như cây thông Fraser hoặc cây thông Douglas, được trồng hàng triệu cây ở tất cả 50 tiểu bang của Hoa Kỳ, phần lớn cây thông Noel ở Guatemala có nguồn gốc từ các quần thể cây thông pinabetes tự nhiên đang thu hẹp nằm rải rác trong các khu rừng trên cao của quốc gia miền núi này. Một nghiên cứu ước tính rằng những cây này đã bị xóa sổ khỏi 95% phạm vi tự nhiên của chúng.
Hoạt động buôn bán xuyên biên giới cây thông pinabetes đã bị cấm kể từ năm 1979 theo Công ước về buôn bán quốc tế các loài động vật và thực vật hoang dã có nguy cơ tuyệt chủng (CITES), một thỏa thuận quốc tế điều chỉnh hoạt động buôn bán động vật và thực vật hoang dã. Tuy nhiên, buôn bán trong nước là hợp pháp - nhưng chỉ đối với pinabetes được trồng, thu hoạch và gắn nhãn trên các đồn điền được các viên chức lâm nghiệp Guatemala chứng nhận.
Bắt xe chở thông bất hợp pháp.
Ở một quốc gia như Guatemala, nơi các cộng đồng địa phương thường xây dựng kế sinh nhai kinh tế xung quanh việc khai thác tài nguyên thiên nhiên, và cho đến nay, lệnh cấm CITES và các quy định về buôn bán trong nước vẫn chưa ngăn chặn được việc khai thác pinabetes bất hợp pháp. Những kẻ săn trộm đã đưa hoạt động kinh doanh của chúng vào hoạt động bí mật, thành lập "mafia cây thông Noel" để chặt hạ hàng triệu cây pinabetes non và các cành có hạt của những cây già hơn mỗi năm. Khi thị trường mở rộng, ảnh hưởng của những kẻ buôn lậu cũng tăng theo, theo Elias Rodríguez Vásquez, Cảnh sát trưởng môi trường Guatemala (DIPRONA), những kẻ này cô lập đế chế của chúng bằng cách hối lộ các quan chức tham nhũng và thậm chí trả tiền cho các cộng đồng để tấn công các sĩ quan thực thi pháp luật đang cố gắng tịch thu những cây bị săn trộm.
Chỉ vài thập kỷ trước, loài thông Guatemala (hay pinabete) đã lan rộng khắp vùng cao nguyên Trung Mỹ. Năm 1979, diện tích pinabete chiếm hơn 70.000 ha. Đến nay, khu vực sinh sống của loài cây này chỉ còn hơn một phần ba, đồng thời pinabete bị xếp vào danh sách loài có nguy cơ tuyệt chủng. Ngoài mất môi trường sống và khai thác lấy gỗ, lễ Giáng sinh đang là mối đe dọa lớn nhất hiện nay của loài thông này.
Mang nguyên liệu về làm thông Noel.
Nguy cơ tuyệt chủng
Theo báo cáo của Global Trees Campaign, một tổ chức chuyên bảo vệ các loài cây có nguy cơ tuyệt chủng trong môi trường sống tự nhiên của chúng, khi quần thể pinabete tiếp tục suy giảm, loài này có thể tuyệt chủng trong vòng nhiều thập kỷ.
Không chỉ việc chặt cả cây đe dọa pinabete mà còn là tập tục độc đáo của người Guatemala là cắt bỏ các cành có hạt từ những cây trưởng thành. Sau đó, các cành cây được sắp xếp và đóng đinh quanh một cột gỗ để tạo thành một cây thông Noel có hình dạng hoàn hảo. Pinabete sinh sản chậm và tệ hơn nữa, việc chặt phá trái phép thường bắt đầu vào thời điểm hạt của cây trưởng thành, loại bỏ hầu như mọi cơ hội sinh sôi tự nhiên. Marten Srensen, thuộc Đại học Copenhagen, Đan Mạch, cho biết: "Mặc dù các loài Abies khác cũng có thể có tỷ lệ sống của hạt khá thấp, nhưng tỷ lệ được quan sát thấy ở pinabete lại thấp đáng kể". Srensen và các đồng nghiệp của ông đã phát hiện ra điều này liên quan đến tình trạng cận huyết - hậu quả của tình trạng tắc nghẽn di truyền do sự tàn phá của con người đối với loài này trong nhiều năm qua. Các nhà khoa học như Srenson hy vọng có thể khắc phục điều này thông qua các thử nghiệm xuất xứ-một thí nghiệm trồng trọt liên quan đến hạt giống được thu thập từ các quần thể đa dạng, biệt lập với mục đích xác định những cá thể thích nghi và khỏe mạnh nhất.
Tại Khu chợ Campos de Roosevelt, các nhà cung cấp buộc phải bán cây hợp pháp sau khi chính quyền quyết định đóng cửa, phạt tù những người vi phạm.
Chiến lược đa hướng để bảo tồn
Chính quyền Guatemala, với hy vọng ngăn chặn tình trạng khai thác quá mức pinabetes, đã đưa ra một chiến lược đa hướng dựa trên chuyên môn của các nhà bảo tồn, nhà nông học, cơ quan thực thi pháp luật, nhà giáo dục, công tố viên, nhà khoa học, nhóm người bản địa và những người khác. Kế hoạch Pinabete đã phát triển thành chiến dịch giáo dục môi trường có lẽ là rộng rãi và lâu dài nhất mà Guatemala từng chứng kiến.
Một khía cạnh liên quan đến việc thực thi và ngăn chặn tại chỗ. Mỗi mùa lễ, hàng trăm đặc vụ DIPRONA được giao nhiệm vụ chặn các lô hàng pinabete khai thác trái phép khi chúng đang trên đường đến thủ đô Guatemala City của đất nước. Theo đặc vụ DIPRONA Ernesto Ortiz Cruz, những kẻ buôn lậu thường làm mọi cách để che giấu các lô hàng, tạo ra các ngăn giả trên thùng xe tải và xe đầu kéo và thậm chí quấn những chiếc chăn tẩm xăng lên cây để che giấu mùi quen thuộc của chúng. Các đặc vụ khác được giao nhiệm vụ tuần tra các khu rừng pinabete còn lại.
Bất chấp những cuộc đàn áp này và nhận thức ngày càng tăng của người tiêu dùng về hoàn cảnh khốn khổ của pinabete, thị trường vẫn tiếp tục mở rộng. Năm 2023, các đặc vụ đã tịch thu 1,7 triệu sản phẩm pinabete và cành cây, gần gấp ba lần vào năm trước đó trị giá 9 triệu quetzal (gần 1,2 triệu đôla). Thực tế là pinabete sinh sản chậm như vậy có nghĩa là việc tái trồng rừng và kiểm soát các nhóm pinabete hiện có không được coi là cách tiếp cận khả thi để bảo tồn loài này. Bên cạnh việc tăng cường các biện pháp chống buôn bán, viên chức lâm nghiệp César Beltetón cho biết điều quan trọng là các cộng đồng sống ở nơi cây mọc và phụ thuộc vào tiền từ việc khai thác bất hợp pháp phải có những cách khác để kiếm sống.
"Chúng ta nên giúp các cộng đồng này thiết lập các dự án tập trung vào sản xuất và thương mại hóa bền vững hạt pinabete và thành lập các đồn điền với mục đích cung cấp cây cối và các sản phẩm Giáng sinh có nguồn gốc hợp pháp và bền vững cho thị trường", ông nói.
Khi nhu cầu về pinabete tăng lên, số lượng đồn điền và vườn ươm cung cấp cây có nguồn gốc bền vững dưới sự bảo trợ của Viện Lâm nghiệp Quốc gia Guatemala và Hội đồng Khu bảo tồn Quốc gia cũng tăng theo. Salvador Pira là một trong những người đầu tiên, vào giữa những năm 1980, chuyển đổi trang trại của mình, Caleras de Chichivac, thành đồn điền pinabete được chính phủ chứng nhận. Vị trí của trang trại nằm cao trên những ngọn núi lạnh và ẩm ướt của Tecpán rất phù hợp với những cây này, và trong những tuần trước Giáng sinh, Pira mở Caleras de Chichivac cho du khách đến để chọn cây thông Noel đặc biệt của họ.
Công nhân trèo lên ngọn cây cao để thu hoạch quả cây Nordmannfir. Ảnh: National Geographic.
Sau nhiều giờ ngắm nghía hàng nghìn cây pinabete rải rác trên những sườn đồi dốc, gia đình Vallatoro Camas đã chọn một cây cao bảy feet, có giá khoảng 90 đôla. Họ phấn khích nhìn cây của mình được cắt và gắn một dải băng trắng cùng số sê-ri chứng nhận nguồn gốc hợp pháp của cây. Việc có sẵn những cây được chứng nhận, trồng trong đồn điền giúp giảm bớt, nhưng không giải quyết được, tình trạng buôn bán trái phép cây pinabete hoang dã. Đó là vì cây bất hợp pháp thường được bán với giá khoảng 20 đôla, trong khi cây được chứng nhận có thể có giá 125 đôla trở lên vượt quá khả năng chi trả của hầu hết người Guatemala.
Theo Chiến dịch Cây thông toàn cầu, trong những năm gần đây, pinabetes hợp pháp chỉ chiếm khoảng 5% tổng số cây thông Noel được bán ở Guatemala.
