Khi mùa khói mù tràn về New Delhi, người ta không cần đến bản tin thời tiết. Chỉ cần mở cửa sổ ra là thấy trời sẫm lại, không khí dày lên, nặng như có thể cầm nắm được, và mỗi hơi thở đều thành một lần thử thách lá phổi của 34 triệu con người sống chen chúc trong thủ đô. Cơn ác mộng ấy đã kéo dài nhiều thập niên, đến mức viên ngọc kiến trúc của thành phố – Pháo đài Đỏ (Red Fort) – giờ đang chậm rãi chuyển màu đen, như một lời cáo buộc câm lặng đối với cả hệ thống chính trị.
Giữa tháng 11, gần Ấn Độ Môn, hàng chục người đeo khẩu trang, cầm máy xông khí, giơ cao những tấm bảng viết tay. Một phụ nữ 33 tuổi tên Sofie cầm tấm bảng “Tôi nhớ cảm giác được thở”, khản giọng nói: “Tôi chỉ muốn được thở trở lại. Nhưng dường như chẳng có ý chí chính trị nào để giải quyết vấn đề này”. Câu nói đó, trong bầu không khí nồng mùi khói và bụi, nghe vừa bình thường, vừa đau lòng đến mức phi lý.
Nhiều thập niên kế hoạch – bầu trời vẫn xám
Không phải không có kế hoạch. Từ năm 1996, các đời chính quyền ở Delhi đã vẽ ra đủ loại “chiến lược làm sạch không khí”. Thế nhưng, năm này qua năm khác, mỗi khi mùa đông đến, lớp không khí lạnh lại ụp xuống, giữ chặt khói xe, khói nhà máy, khói đốt rơm rạ và cả pháo hoa lễ hội, biến thành một tấm chăn xám trùm kín thành phố.
Những bảng đo chất lượng không khí liên tục nhảy về mức “nguy hại”, xếp Delhi vào nhóm đầu thế giới về ô nhiễm. Bác sĩ nhi khoa Vandana Prasad, có mặt trong cuộc biểu tình, chỉ vào những con số và nói: “Hãy tưởng tượng tác động của thứ không khí này lên lá phổi của một đứa bé. Trẻ em vẫn phải đến trường trong hoàn cảnh như vậy, trong khi khẩu trang lại không được khuyến nghị cho trẻ dưới 12 tuổi. Chúng ta đang thực sự giết chết con mình”.
Trong phòng khám của bà, những đứa trẻ ba tuổi với cơn ho “không bao giờ dứt” ngày một nhiều. Người ta bắt đầu nói đến chuyện tuổi thọ của mình bị cắt đi năm, mười năm – không phải vì chiến tranh hay đói nghèo, mà vì thứ không khí vô hình vẫn hằng ngày đi ra đi vào trong lồng ngực.
Thử nghiệm “mưa nhân tạo”: tiền bay, bụi còn lại
Chính quyền New Delhi do đảng BJP cầm quyền khẳng định họ “không đứng yên”. Cuối tháng trước, máy bay nhỏ bay vần vũ trên bầu trời, phóng pháo sáng bơm iod bạc và natri clorua vào mây, hy vọng tạo được một cơn mưa rửa trôi bụi bặm.
Ấn Độ không lạ gì công nghệ gieo mây tạo mưa, nhưng đây là lần đầu tiên nó được dùng với mục tiêu “giảm ô nhiễm”. Màn trình diễn tốn kém ấy được quảng bá như một lời hứa mới của chính phủ vừa lên nắm quyền tại Delhi. Thế nhưng, ba lần gieo mây đều thất bại. Đơn giản vì… trời quá khô. Độ ẩm chỉ khoảng 15%, không đủ để giọt mưa kịp hình thành trước khi bốc hơi giữa chừng. Hai đợt thử nghiệm tiếp theo bị hoãn, một phần vì thiếu điều kiện khí tượng, một phần vì chính các nhà khoa học cũng lắc đầu.
Trong một bức thư gửi bộ trưởng môi trường, các cơ quan chuyên môn đã cảnh báo: mùa đông khô lạnh ở Delhi hầu như không bao giờ có dạng mây phù hợp cho gieo mưa. Dẫu có mưa được, cả phép màu ấy – nếu xảy ra – cũng chỉ có tác dụng rửa bầu trời trong vài ngày, rồi mọi thứ lại quay về chỗ cũ. Cựu thư ký Bộ Khoa học Trái đất Ấn Độ, ông M. Rajeevan, thẳng thừng: “Đây là lựa chọn tệ nhất để đối phó ô nhiễm. Nó không động được đến gốc rễ vấn đề”.
Pháo đài Đỏ hóa đen: lịch sử cũng đang bị bào mòn
Sự tàn phá của ô nhiễm không chỉ nằm trong những hồ sơ y tế, mà còn hiện lên ngay trên những bức tường đá sa thạch của Pháo đài Đỏ, công trình biểu tượng được xây từ thế kỷ XVII. Tên của pháo đài đến từ màu đỏ rực của đá – nhưng ngày nay, người ta nhìn thấy nhiều mảng đen nhiều hơn là đỏ.
Các nghiên cứu gần đây cho thấy một lớp “vảy đen” đang lan dần trên tường thành cao 20 mét, do bụi carbon vô định hình và kim loại nặng trong không khí kết lại. Một báo cáo công bố mùa hè vừa rồi kết luận Pháo đài Đỏ “rất dễ bị xuống cấp vì các chất ô nhiễm”, và cảnh báo cần có chính sách bảo tồn khẩn cấp.
Raman, 64 tuổi, người đã làm việc ở đây bốn năm, lắc đầu: “Pháo đài đen đi là điều dễ hiểu thôi. Anh thử đứng ngoài đường cả ngày rồi về rửa mặt xem, nước đen như thế nào. Ba chục năm trước, khi tôi lần đầu đến Delhi, pháo đài đỏ hơn nhiều, giống màu táo chín. Bây giờ thì quả táo đó đã thối rữa”.
Từ phòng khám đến toà án tối cao
Khi bầu trời mỗi ngày một đục, nỗi giận dữ từ từ tràn ra đường và tràn cả vào… toà án. Đầu tháng này, một đơn kiến nghị được gửi lên Toà án Tối cao Ấn Độ, đề nghị tuyên bố ô nhiễm không khí là “Tình trạng Khẩn cấp Y tế Công cộng Quốc gia”. Người nộp đơn – một chuyên gia sức khoẻ từng tham gia chiến dịch “Fit India” của Thủ tướng Modi – cáo buộc chính phủ không đánh thẳng vào nguồn phát thải công nghiệp, lại chi quá ít cho việc giảm ô nhiễm từ xe cộ.
Trong đơn, ông nhấn mạnh: các biện pháp như súng phun sương, xe phun nước, thử nghiệm mưa nhân tạo… chỉ là “màn trấn an mang tính biểu tượng”, trong khi lượng khí thải thực sự từ nhà máy, phương tiện giao thông, đốt rơm rạ vẫn gần như không giảm. Cùng lúc, các báo cáo quốc tế ước tính trong ba năm qua, ô nhiễm không khí đã góp phần gây ra hàng triệu ca tử vong ở Ấn Độ; riêng năm 2023, nước này chiếm tới gần 30% số ca tử vong liên quan ô nhiễm trên toàn thế giới.
Khi muốn thở cũng thành một hành vi chính trị
Ở Delhi, ngay cả một cuộc biểu tình đòi… không khí sạch cũng không dễ dàng. Cuộc tụ tập gần Ấn Độ Môn phải kết thúc chóng vánh. Người biểu tình, trong đó có phụ nữ và trẻ em, bị cảnh sát bắt lên xe vì “không có giấy phép biểu tình”, rồi bị chở ra ngoại ô mới thả xuống. Họ nói đã nhiều lần gửi đơn xin gặp Thủ hiến Delhi nhưng đều bị từ chối.
Bác sĩ Prasad, người ngày nào cũng nghe tiếng ho trong phòng khám, nói: “Chúng tôi ở đây vì đó là trách nhiệm của mình. Tôi hy vọng chính phủ lắng nghe”. Nhưng ngay cả khi bà nhấn mạnh trách nhiệm nhà nước, bà cũng không phủ nhận vai trò của từng cá nhân. Bà kể: “Hàng xóm nhà tôi vừa sinh con, vậy mà vẫn đốt pháo mừng. Tôi chỉ muốn sang gõ cửa, nói với họ: ít nhất vì đứa bé của chính mình, hãy dừng đốt pháo đi”.
Trong khi đó, chính quyền thành phố triển khai “kế hoạch phản ứng theo cấp độ” quen thuộc: khi mức ô nhiễm tăng từ “rất xấu” lên “nghiêm trọng”, trường học từ mẫu giáo đến lớp 5 chuyển sang học online – offline xen kẽ; công trình xây dựng không thiết yếu bị dừng; những phương tiện cũ, gây ô nhiễm nặng bị cấm lưu thông. Những biện pháp đó giống như những chiếc băng gạc dán tạm lên vết thương lở loét, trong khi nguyên nhân sâu xa vẫn nằm im trong lòng đất và ngoài quốc lộ.
“Tôi chỉ muốn được thở lại”
Sự tương phản với Trung Quốc – nơi đã chi hàng tỷ USD trong nhiều năm để làm sạch bầu trời – khiến nhiều người Ấn Độ thêm chua chát. Cùng là những siêu đô thị chật kín người và xe, nhưng Bắc Kinh đã chứng minh rằng nếu có quyết tâm chính trị đủ mạnh, bầu trời xám có thể dần xanh trở lại. Còn ở New Delhi, mỗi mùa khói mù qua đi chỉ để chuẩn bị cho mùa khói mù kế tiếp.
Giữa những bức ảnh người dân thắp đèn lễ thần Mặt trời bên bờ sông Yamuna trong màn sương xám, giữa những toà nhà cao tầng đang xây dở chìm trong khói bụi, tiếng nói của người dân vẫn vang lên, dù yếu ớt: “Tôi nhớ cảm giác được thở”, tấm bảng trong tay Sofie viết như vậy. Với nhiều người ở thành phố này, mong ước lớn nhất lúc này không phải là lương cao hơn, nhà rộng hơn, xe sang hơn – mà chỉ là được bước ra đường, hít một hơi không khí mà không thấy cổ họng bỏng rát.
Đó là một ước mơ tưởng như giản dị, nhưng ở New Delhi hôm nay, nó đã trở thành một yêu sách mang tính chính trị: hoặc nhà nước thay đổi thật sự, hoặc cả một thế hệ sẽ lớn lên cùng với lá phổi bị nhuộm đen, giống như những bức tường tuyệt đẹp của Pháo đài Đỏ đã và đang sẫm màu theo năm tháng bụi mù.
