16.100 m³/s – cú xả chưa từng có và đêm trắng của dân miền Trung
Chiều tối 19/11, thủy điện Sông Ba Hạ mở cửa xả với lưu lượng kỷ lục 16.100 m³/s – con số chưa từng xuất hiện trong lịch sử vận hành thủy điện Việt Nam. Chỉ vài giờ sau, nước từ thượng nguồn đổ ầm ầm, nuốt chửng đồng ruộng, làng mạc, thị trấn ở Đắk Lắk, Gia Lai, Phú Yên. Những mái nhà thấp bé biến mất dưới mặt nước đục ngầu, chỉ còn vài nóc nhà nhô lên giữa biển lũ, nơi người ta co ro bám víu, chờ một chiếc ghe, một chiếc xuồng hay một phép màu nào đó.
Trong tiếng gió rít, tiếng mưa đập ràn rạt vào tôn, là tiếng gọi nhau thất thanh qua loa phóng thanh, qua những cuộc điện thoại vội vã rồi tắt ngúm. Đường dây điện thoại mất sóng, internet bị cắt, khi cần kêu cứu nhất thì mọi kênh liên lạc đều im lặng. Những tin nhắn cuối cùng chỉ kịp nói: “Nước lên tới mái rồi”, “Nhà có người già với trẻ nhỏ, ai cứu với”… rồi chẳng ai biết ở đầu bên kia, họ còn kịp nghe trả lời hay không.
Lũ tự nhiên một phần, lũ xả đập mới là đòn chí mạng
Đất nước một năm qua hứng chịu bao cơn bão, bao đợt mưa lớn, nhưng nếu nhìn kỹ sẽ thấy một sự thật cay đắng: thứ nhấn chìm nhà cửa, cuốn trôi trâu bò, cuốn luôn cả sinh mạng người dân… phần lớn không phải chỉ là mưa bão, mà là những cú xả lũ bất ngờ từ các hồ thủy điện. Miền Trung vốn đã hẹp ngang, sông ngắn, dốc, đất ít mà núi nhiều. Thế nhưng trên những con sông ấy, người ta lại chen chúc xây thủy điện bậc thang, biến cả dòng sông thành chuỗi “máy bơm khổng lồ” chỉ phục vụ cho lợi nhuận phát điện.
Quy trình vận hành nhìn trên giấy thì rất đẹp: mùa khô tích nước, đến mùa mưa sẽ “xả điều tiết”, “cắt giảm lũ”… Nhưng thực tế lại phũ phàng: để tối đa hóa sản lượng điện, hồ được tích đầy ăm ắp ngay từ mùa khô; cảnh báo mưa lớn đến, cũng ít ai dám xả sớm vì sợ “lãng phí nguồn nước”. Hồ cứ thế đầy dần, rồi khi bão ập tới, khi nước trời đổ xuống không cách gì ngăn được nữa, người ta mới cuống cuồng mở cửa xả. Mà đã đến lúc đó rồi, thì không còn khái niệm “điều tiết” gì nữa: chỉ còn xả ồ ạt, xả dốc hết mức để “cứu đập”.
Cứu đập trước, còn dân thì… hãy chờ chỉ đạo
Trong câu chuyện lũ lụt, thủy điện luôn “đúng quy trình”: mực nước chạm ngưỡng nào đó thì phải xả, không xả thì nguy cơ vỡ đập, thiệt hại sẽ khôn lường. Thế là mọi trách nhiệm dồn hết sang… ông Trời và “quy trình”. Người dân hạ du nghiễm nhiên trở thành lá chắn sống, hứng trọn cú giáng nước xả từ trên cao đổ xuống, còn chủ đập thì an toàn, công trình thì nguyên vẹn.
Cùng lúc, trên mặt báo, trên truyền hình, là những dòng chữ trịnh trọng: “Thủ tướng yêu cầu huy động trực thăng, UAV… sẵn sàng cứu dân ở Khánh Hòa, Đắk Lắk, Gia Lai.” “Đã có lệnh!” – câu chữ nghe như tiếng kèn xung trận. Nhưng thử hỏi: lệnh ấy đến lúc nào? Khi dân đã kêu cứu suốt một đêm trắng, khi những cụ già run rẩy trên mái nhà, khi những em bé lạnh tím tái trong vòng tay cha mẹ?
Những chiếc trực thăng từng bay rợp trời trong lễ duyệt binh, những đội hình xe thiết giáp hùng dũng trên đại lộ… bỗng nhiên biến mất lúc cần nhất. Muốn cất cánh cứu dân thì phải xin lệnh, phải “đủ điều kiện an toàn bay”, phải đúng quy trình, đúng thủ tục. Trong khi đó, nước lũ đâu có đợi ai ký duyệt mới dâng.
Một bên là “xả lũ cứu đập”, một bên là “cứu dân nhưng phải chờ chỉ đạo”. Đặt hai vế lên bàn cân, người ta hiểu ngay thứ gì được bảo vệ trước tiên. Dân hạ du, xét cho cùng, giống như đứa con ghẻ trong ngôi nhà chung: khi có chuyện thì bị vả cho bôm bốp, còn khi kêu oan thì chỉ nhận lại những lời hứa hẹn trên truyền hình.
“Xả lũ đúng quy trình” – câu thần chú che lấp nỗi đau
Sau mỗi trận lũ, thống kê thiệt hại lúc nào cũng dài: bao nhiêu căn nhà bị cuốn trôi, bao nhiêu hecta lúa hoa màu mất trắng, bao nhiêu con trâu bò, heo gà chết chìm, bao nhiêu người mất tích, bao nhiêu trường hợp tử vong. Rồi sẽ có những đoàn công tác xuống hiện trường, đi ủi bùn, bắt tay, chụp hình, phát vài thùng mì, vài bao gạo, vài phong bì hỗ trợ. Trên bản tin tối, người ta nói về “tinh thần vượt khó của nhân dân vùng lũ”, về “sự hỗ trợ kịp thời của chính quyền các cấp”.
Nhưng không mấy ai hỏi cho đến tận cùng: tại sao năm nào cũng thế? Tại sao “quy trình” không bao giờ được thiết kế xoay quanh việc bảo vệ sinh mạng người dân, mà chỉ xoay quanh an toàn công trình và sản lượng điện? Tại sao mỗi mùa mưa bão, hạ du luôn phải sống trong tâm trạng… chờ đến phiên mình bị xả lũ?
Một xã hội văn minh là xã hội biết đặt con người lên trên bê tông, lên trên lợi nhuận. Một nhà nước tử tế là nhà nước biết rằng mỗi con số “tử vong” trong báo cáo không phải là một dấu gạch đầu dòng vô tri, mà là một cuộc đời, một gia đình, một tương lai bị cắt đứt.
Bao giờ người dân thôi phải “cầu Trời” mỗi khi nghe tin xả lũ?
Ở đâu đó trong đêm 19/11, đã có những người mất cả nhà cửa, gia sản, mất luôn người thân chỉ vì một quyết định mở cửa xả đập được ký đâu đó trong phòng máy lạnh. Ở đâu đó trên triền sông, một cụ già được vớt lên từ dòng lũ đã lạnh cứng, người ta đi tìm người nhà mà không biết phải gọi tên ai.
Đất nước này không thể mãi sống chung với những “cú giáng trời giáng” mang tên thủy điện. Đã đến lúc phải nhìn thẳng: hoặc chúng ta thay đổi quy hoạch, cách vận hành, và trách nhiệm của những kẻ đang nắm tay trên cần gạt cửa xả; hoặc mỗi mùa mưa, người dân lại phải bấu víu vào mái nhà, vào thân cây, vừa cầu Trời vừa run rẩy chờ đến lúc tên mình được đọc trong bản tin thương vong.
“Xả lũ đúng quy trình” – câu thần chú ấy cứu được cái đập, nhưng không cứu được lòng người. Và khi niềm tin đã vỡ, thì không có thứ bê tông nào đủ dày để vá lại những vết nứt trong trái tim của dân hạ du.
