Chiếc E-3A Sentry đóng vai trò như 'mắt thần trên không', bay tuần tra ở độ cao 9.000 mét để theo dõi mọi động thái tại sườn Đông châu Âu. Ra đời từ thập niên 1980, hệ thống cảnh báo sớm này vẫn là nền tảng giám sát chiến lược không thể thay thế của liên minh quân sự lớn nhất thế giới.
Khi chiếc máy bay E-3A Sentry của NATO lướt qua bầu trời Đông Âu, những hình tam giác và ký hiệu chữ U nhỏ xíu lấp lánh trên bảng điều khiển phát sáng. Mỗi ký hiệu đại diện cho một thực thể đang di chuyển như một con tàu, một chiến đấu cơ, hoặc một vật thể nào đó gần biển Baltic và vùng lãnh thổ Kaliningrad của Nga.
E-3A Sentry, một trạm chỉ huy và radar bay (AWACS), đang theo dõi tất cả, với mái vòm radar quay tròn có khả năng quét hàng trăm kilomet theo mọi hướng.
“Chúng tôi là đôi mắt trên bầu trời. Từ độ cao khoảng 9.000 mét, chúng tôi có thể nhìn thấy gần như mọi thứ dưới mặt đất”, Thiếu tá Ben, sĩ quan Không quân Mỹ và là người điều phối chiến đấu trong chuyến bay, nói.
Từ máy bay chở khách thành “mắt thần trên không”
Nhiệm vụ giám sát trên bầu trời Đông Âu của chiếc E-3A Sentry kéo dài 8 tiếng. Chiếc máy bay cất cánh lúc 8 giờ sáng từ căn cứ không quân Geilenkirchen, miền tây nước Đức – nơi đặt 14 chiếc E-3 đã cũ – bay về phía Đông để hỗ trợ chiến dịch Baltic Sentry, một nỗ lực của NATO nhằm bảo vệ hạ tầng dưới biển sau các vụ phá hoại gần đây ở vùng biển Baltic.
AWACS là phiên bản cải tiến từ máy bay chở khách Boeing 707/320, được trang bị radar tầm xa và cảm biến hiện đại để phát hiện cả mục tiêu thân thiện lẫn thù địch từ khoảng cách xa, đồng thời truyền dữ liệu theo thời gian thực về các trạm chỉ huy dưới mặt đất, trên biển hoặc các máy bay khác.
Chiếc E-3 dễ nhận diện nhờ mái vòm radar quay 360 độ trên thân. Với tầm quan sát hơn 480km cả trên không lẫn trên mặt biển, máy bay cung cấp khả năng nhận thức tình huống cực kỳ quan trọng cho các chỉ huy cả trong thời bình lẫn chiến tranh.
Bên trong máy bay mang đậm hơi hướng Chiến tranh Lạnh nhưng thực chất đây là một trung tâm giám sát được trang bị thiết bị tối tân và tuyệt mật, theo dõi mọi động tĩnh đáng ngờ.
“Mỗi chuyến bay giám sát là nhiệm vụ cốt lõi của nền tảng này”, Thiếu tá Ben cho biết. Như nhiều thành viên khác trong phi hành đoàn, ông chỉ được phép tiết lộ cấp bậc và tên gọi vì lý do an ninh.
E-3 có thể thực hiện nhiều nhiệm vụ: từ giám sát, theo dõi, cảnh báo sớm, xác định mục tiêu, chỉ huy kiểm soát cho đến quản lý tác chiến. Đây là một trong những tài sản quân sự có giá trị cao nhất mà NATO trực tiếp sở hữu.
Tài sản tối quan trọng của NATO
Chiếc E-3 đầu tiên được NATO tiếp nhận vào năm 1982. Dù đã cũ, loại máy bay này trở nên không thể thay thế kể từ khi Nga sáp nhập bán đảo Crimea năm 2014. Sau khi xung đột Nga-Ukraine bùng phát đầu năm 2022, các chuyến bay AWACS được tăng cường để theo dõi hoạt động của Nga và răn đe các hành động gây hấn tại sườn Đông NATO.
Bên trong E-3 giống như một văn phòng trên không, với nhiều vai trò và trạm làm việc khác nhau. Tổ bay làm việc với máy tính và các thiết bị nhạy cảm. Phía cuối máy bay có vài giường tạm, chỗ hâm nóng đồ ăn và một nhà vệ sinh. So với năm 2025, nội thất máy bay có phần lỗi thời khiến người ta cảm giác như bước vào một viện bảo tàng, nhưng hiệu quả tác chiến thì không hề cũ kỹ như diện mạo của nó.
Đây là trung tâm chỉ huy bay hiện đại với các khả năng tối tân. Mọi thiết bị, từ tài liệu giấy đến màn hình máy tính, đều được phân loại tuyệt mật và phải được kiểm duyệt trước khi cho phép chụp ảnh. Khu vực nhạy cảm nhất – nơi đặt các hệ thống thông tin liên lạc chủ chốt – còn được che kín bằng rèm.
Radar chính của máy bay quay mỗi 10 giây một vòng, có thể phát hiện mọi thứ từ tàu chiến, máy bay cho đến hệ thống phòng không. Dữ liệu thu được hiển thị trên bản đồ kỹ thuật số và được truyền ngay lập tức đến các đơn vị dưới mặt đất, trên biển hoặc trên không.
“Chúng tôi có thể điều đến bất kỳ nơi nào cần có ‘bức tranh trên không’. Đây là điều mà các trạm cố định dưới đất không làm được”, Trung úy Jasper, kiểm soát viên người Hà Lan, cho biết.
Một màn hình mà phóng viên được phép xem cho thấy hoạt động trên không ở Ba Lan, Litva, Estonia, biển Baltic và vùng lãnh thổ Kaliningrad của Nga. Kaliningrad nằm giữa hai quốc gia NATO và từ lâu đã là mối quan ngại với liên minh. Đó là lý do AWACS theo dõi chặt chẽ mọi thứ ở vùng lãnh thổ này.
Nếu một chiến đấu cơ Nga cất cánh từ Kaliningrad, AWACS đang bay vòng ngoài vùng trời đó sẽ nhanh chóng phát hiện. Vùng đất này là nơi đặt nhiều tàu chiến, lực lượng mặt đất và hệ thống phòng không của Nga.
Khả năng linh hoạt của E-3
Ngoài năng lực giám sát vượt trội, E-3 còn là nền tảng chỉ huy, điều phối các máy bay khác và dễ dàng thay đổi nhiệm vụ khi cần. Trong chuyến bay này, AWACS ban đầu dự kiến hoạt động ở không phận Ba Lan, nhưng sau đó chuyển sang Litva để hỗ trợ một cuộc tập trận có sự tham gia của các tiêm kích F-16 của Bồ Đào Nha.
“Trong bối cảnh hiện nay, việc có một lực lượng linh hoạt là điều cần thiết. Chúng tôi có thể đi bất cứ đâu”, Trung úy Jasper nói.
Yếu tố then chốt tạo nên sự linh hoạt đó là khả năng bay kéo dài. E-3 có thể hoạt động liên tục khoảng 8,5 giờ, nhưng nhờ khả năng tiếp nhiên liệu trên không, thời gian bay có thể kéo dài hơn đáng kể.
Trong chuyến bay, đèn báo “thắt dây an toàn” bật sáng là tín hiệu chuẩn bị tiếp nhiên liệu giữa không trung. Đây là một quá trình phức tạp, đòi hỏi phi công phải giảm độ cao và điều khiển thủ công để kết nối với máy bay tiếp dầu.
Từ buồng lái, chiếc E-3 tiếp cận máy bay tiếp dầu KC-135 của Mỹ. Khoảng cách gần đến mức có thể nhìn rõ mặt quân nhân phía bên kia khi AWACS tiếp nhận 20 tấn nhiên liệu trước khi tách ra và tiếp tục nhiệm vụ.
Trung úy Donny Demmers – sĩ quan phụ trách truyền thông người Hà Lan và là người duy nhất được phép chia sẻ đầy đủ danh tính – cho biết NATO có thể điều AWACS đến bất kỳ khu vực nào xa căn cứ và nhờ tiếp dầu giữa không trung, máy bay có thể ở lại vùng nhiệm vụ nhiều giờ liền.
Chiếc E-3 quay lại căn cứ Geilenkirchen và hạ cánh lúc gần 4 giờ chiều. Tuy nhiên, nếu tình hình căng thẳng hơn, thời gian bay có thể kéo dài đáng kể.
“Chính sự linh hoạt đó mang lại khả năng sống sót cho chúng tôi”, trung úy Demmers nói.
