Một nước tại miền Nam Phi Châu, coi như thật xa lạ đối với phần lớn người Việt Nam chúng ta. Nhưng, Botswana lại có nhiều cái lạ: nằm trong giữa đất liền, có diện tích rộng bằng cả tiểu bang Texas, nhưng tổng số dân lại chỉ bằng dân của một tỉnh Dallas; không có bờ biển và nửa phần lãnh thổ là sa mạc, mà lại có một con sông thật lớn từ các vùng núi non nước láng giềng đổ về, để rồi mất hút trong lòng biển cát; nhưng con sông đó, trước lúc biến mất hoàn toàn, đã để lại một vùng tam giác châu, mầu mỡ phì nhiêu và rộng lớn nhất trên thế giới. Nơi đây thú rừng đủ loại, nào sư tử, voi, báo, hươu, nai, khỉ, trăn, cá sấu, trâu rừng, ngựa vằn, hà mã, tê giác, đã nhởn nhơ, sinh sôi nẩy nở hàng hà sa số, đông như kiến, sống theo luật rừng như trong thời hoang dã cổ xưa. Một phần thanh niên Botswana thiếu việc làm đã phải kéo sang làm công cho nước kế cận, nhưng tài nguyên trong nước lại có mỏ kim cương, quí giá, giàu có vào hàng nhất thế giới.



Hai người đàn ông thuộc bộ lạc Bushmen, người thường sống lang thang trong các bụi bờ vùng sa mạc Kalahari, đang nhóm lửa – ảnh tham khảo: Ian Sewell/Wikipedia.

Nói đến nước Botswana, chẳng phải chỉ riêng người Việt Nam ít người hiểu rõ nước này nằm tại đâu, mà ngay cả thế giới cũng chẳng có nhiều người chú tâm tới. Nguyên Botswana là một nước mới, vừa được độc lập vào ngày 30-9-1966 và xưa kia là một thuộc địa của Đế quốc Anh có tên là Bechuanaland. Nước này nằm về phía Nam của lục địa Phi Châu, bao chung quanh bởi nước Namibia về phía Tây và một dãi đất phía Bắc, nước Zimbabwe (tức Rhodesia cũ) về phía Đông và nước Nam Phi về phía Nam. Một phần nhỏ phía Bắc cũng kế giáp với nước Zambia. Địa thế Botswana hoàn toàn nằm trên vùng cao nguyên cao 3.000 bộ, gồm nhiều núi đồi chập chùng xuôi về miền Đông. Như vậy Botswana nằm trọn vẹn trên đất liền, không tiếp giáp một chút nào với biển. Với khí hậu nóng cháy và khô khan, do mưa rất ít, chỉ khoảng 25 inch trên miền Bắc và 10 inch dưới miền Nam, miền này đã hoàn toàn trở thành vùng sa mạc từ lâu. Nhưng vì có ít con sông từ ngoài đổ vào miền đất này, nên đã cứu vãn được nửa phần lãnh thổ khỏi trở thành biển cát, vùng sa mạc đất chết.

Trong các sông này, quan trọng nhất là sông Okavango, bắt nguồn từ vùng rừng núi nhiều mưa của nước Angola nằm về phía Tây Bắc. Nước sông cuồn cuộn chảy về, nhất là về mùa Hạ, nhưng khi tới vùng Tây Bắc của Botswana, cách biên giới Angola khoảng 90 dặm, dòng sông bị tắc nghẽn không chảy xuôi đổ về biển được nữa, nên đã chan hòa phủ lấp cả một miền rộng lớn làm thành vùng đồng lầy rộng tới 5.000 dặm vuông và đồng thời tạo thêm chiếc hồ Ngami để chứa nước. Nước từ hồ này sẽ từ từ xuôi chảy về hướng Đông Nam thành dòng sông Botletle, tới tận hồ Xau, mới ngưng chảy và tan biến trong biển cát. Dòng Botletle dài trên 150 dặm đã cung cấp nước rất quí giá cho người và gia súc, nhưng lại không đều, có khi bị cạn khô trong nhiều năm. Tuy nhiên bình thường hàng năm nước mưa từ Angola đổ về có số lưu lượng lên tới 350 tỉ feet khối và chở theo phù sa và đất bùn mầu mỡ nặng tới 727.000 tấn, tạo thành vùng tam giác châu lớn rộng nhất thế giới.

Miền Nam Botswana có sông Limpopo làm thành đường ranh giới với Nam Phi. Trong khi đó tại phía Đông Bắc có sông Chobe là một nhánh của sông Zambezi, tuôn chảy qua xứ Zimbabwe để đổ ra Ấn Độ Dương. Chính trên dòng sông Chobe, vào ngày 30-3-1998, Tổng Thống Hoa kỳ và Đệ Nhất Phu Nhân Hillary Clinton đã ngồi trên một chiếc thuyền săn, đi sâu vào vùng đồng cỏ, đầy thú rừng hung dữ nhất của Phi Châu, để ngắm cảnh thiên nhiên hoang dã, thấy tận mắt mọi sinh vật sống theo luật rừng, rình rập, tranh mồi, cắn giết, mạnh thắng, yếu chết và chạy trốn, ẩn nấp để sinh tồn. Rồi ông bà đã dùng một chiếc xe mui trần, cả 4 tiếng đồng hồ, lái theo những con đường mòn, băng suối, vượt đồi, bất chấp cả bụi gai, cỏ rậm, để đi sâu vào vùng hoang vắng. Ông bà đã thấy cả đàn 20 con voi khổng lồ kéo nhau xuống ven sông để uống nước. Trong đàn có một con voi con mới sinh được 2 tháng trông thật xinh xắn. Chú voi nhỏ này nhìn đời bằng con mắt thật ngây thơ, nên cứ muốn chạy ra xa để vui đùa. Voi mẹ đầy kinh nghiệm, biết nhiều nguy hiểm đang rình rập chung quanh, nên lúc nào cũng để ý và dùng vòi giữ chặt voi con bên mình, không cho nó đi xa. Đoàn cũng gặp hàng trăm con trâu rừng to lớn, sừng cong, nhọn hoắt vểnh ra phía trước đang tụ tập quanh một vũng nước. Trong đàn có một con, chắc đã đánh nhau dữ dội, một sống một chết với sư tử nên đã bị thương. Một vết cào sâu hoắm ở ngực, thịt rách đỏ loét, lòi cả xương sườn, nhưng vẫn còn sức mạnh, đứng vững và đi theo đàn. Được biết, Botswana đã dành tới 17% đất đai của mình dùng làm lâm viên bảo vệ thú rừng, một tỷ lệ mà không một quốc gia nào trên thế giới thực hiện nổi. Do vậy mà hiện nay Botswana đã có tới 80.000 con voi mà một nửa đang sinh sống và được bảo vệ tại vùng Lâm Viên Chobe.



Nước Botswana có một diện tích đất đai rộng 224.711 dặm vuông, nếu so với tiểu bang Texas thì nhỏ hơn đôi chút, vì Texas rộng 266.807 dặm vuông, Tuy nhiên, trong khi dân số Texas lên tới 16.780.000 người, thì Botswana chỉ có 1.189.000 người, tức ít hơn gần 16 lần. Lý do vì khí hậu Botswana rất khắc nghiệt, mùa Hè thì cực nóng, nhưng mùa Đông lại lạnh giá, nước cũng đông lại thành đá. Hai phần ba lãnh thổ về hướng Tây và Nam đều là sa mạc. Đó là sa mạc Kalahari. Trung bình hàng năm mưa rớt xuống vùng đất phía Đông Bắc khoảng 25 inch, nhưng về miền Nam lại chỉ còn dưới 10 inch. Hơn thế nữa, nước mưa đã bay hơi rất mau chóng lại không đều. Có thời, hạn hán triền miên, cả 6 năm trời không hề có một giọt mưa rớt xuống. Về nhiệt độ, mùa Hè thường nóng tới trên 100 độ F về ban ngày. Nhưng về mùa Đông thì lại quá lạnh, nhiệt độ thường xuống tới 32 độ F, tức là độ đông lạnh 0 độ C. Như đã đề cập tới ở trên, do nước từ dòng sông Okavango từ Angola chảy về, nên miền Tây Bắc trở thành vùng châu thổ rộng lớn mang lại rất nhiều tài nguyên như cá và các thú rừng, chim chóc đủ loại. Cũng vì vậy mà vùng sa mạc Kakahari cũng có ảnh hưởng. Không như sa mạc Sahara phía Bắc Phi Châu gồm chỉ cát là cát, trắng xóa, sa mạc Kalahari khác, vì nó một mầu đỏ cỏ úa. Mới trông không ai ngờ rằng Kalahari là sa mạc, vì nó bao trùm đây đó từng rẫy cỏ khô, cháy nắng, đỏ au. Rồi những cây thấp mọc thành bụi, chạy dài xa tít tắp, đôi khi có trổ bông vàng đỏ, trông thật yên bình, có sự sống. Thỉnh thoảng lại có những tùm cây cao, mọc xúm xít như cánh rừng nhỏ, che khuất đi những đụn cát cố vươn lên như những làn sóng. Hoàn cảnh đó lại thích hợp với các thú rừng như sư tử, báo, voi, trâu rừng, chó sói, hươu, nai, ngựa vằn, đà điểu, v.v.. Ngược lên miền Bắc trong những đồng lầy, cá sấu tung hoành như cá, chặn mọi đường đi của thú rừng, mỗi khi di cư đi tìm nước uống. Thú rừng nhiều vô kể, nên dù có tàn sát nhau, ăn thịt nhau, cũng như muối bỏ bể, không làm sao tiêu diệt hết và mọi giống luôn luôn tồn tại. Điều kiện này phải ngoại trừ việc con người can thiệp vào. Trong quá khứ, người ta từng thấy có giống chim bồ câu rừng bay hàng ngàn vạn con trên bầu trời, che ngợp cả ánh nắng mặt trời. Chúng sinh sôi, nảy nở nhiều đến thế, mà chỉ khoảng thời gian vài, ba chục năm, có con người can thiệp vào, tự do săn bắn, chém giết, mà chúng đã bị hoàn toàn tiêu diệt. cả thế giới không còn lấy một con.

Trong sa mạc và đầm lầy Botswana, không những thích nghi với các thú rừng, mà về con người cũng có một bộ lạc từng sống trong hoàn cảnh đó đã qua thật nhiều thế kỷ. Đó là bộ lạc Bushmen, khoảng 25.000 người từng sống trong những bụi bờ ở vùng sa mạc. Họ lang thang đó đây trong vùng, nơi nào có chút nước là họ tìm tới. Săn bắn thú rừng để sinh sống và để tạo ra mọi vật dụng cho đời sống. Ngoài số dân sinh sống trên 10 đô thị, còn cả 400.000 dân làm nghề chăn nuôi và săn bắn. Họ đã chăn nuôi hàng triệu gia súc như trâu bò, dê cừu, lừa, ngựa và cho ăn trên những cánh đồng cỏ rộng mênh mông trên sa mạc. Do vậy, ngành chăn nuôi đã trở thành một sinh kế chính cho người Botswana. Họ đã lùa gia súc về tỉnh Lobatse ở miền Nam. để giết thịt và xuất cảng. Phần lớn hàng xuất cảng này đã bán cho Nam Phi. Song song với chăn nuôi, họ cũng để ý về canh tác. Nhưng vì đất đai xấu, mục đích của họ là để lấy lương thực nuôi gia đình. Gần những cánh đồng chăn nuôi, họ lập những ngôi làng, như những tổ ong, úp chụp, xoay tròn trên những khu đất rộng và chung quanh có hàng rào làm bằng từng bó thân cây sậy. Cạnh làng họ trồng bắp và bo bo, những thứ cây hợp với khí hậu nóng. Còn về miền Đông, nơi này đất đai phì nhiêu hơn, dân Botswana đã trồng bo bo và bắp trên những cánh đồng rộng lớn. Thời còn bị thực dân Anh cai trị, thủ đô cũ của họ là Mafeking, ngay trên biên giới với Nam Phi, Nhưng ngay khi được độc lập họ đã rời đô về Gaberones và hiện nay dân số tại đây khoảng 60.000 người.

Trong lịch sử, trước đây ít người biết đến Botswana. Từ khi nhà thám hiểm và truyền đạo Livingstone của nước Anh đặt chân tới Nam Phi vào thập niên 1840 và hướng lên miền Bắc khám phá ra nhiều vùng đất còn mới lạ đối với người Âu Châu và thế giới. Tiếp theo đó xẩy ra những vụ vô cùng lộn xộn giữa những người định cư da trắng và các thổ dân ở miền Nam Phi Châu. Đến năm 1885, nước Anh mới ổn định được tình hình và đặt nền đô hộ lên khắp miền gọi là Bechuanaland Protectorate và cai trị cho đến năm 1960. Nhờ sự tranh đấu gian khổ của một số nhà chính trị yêu nước, nên đến ngày 30-9-1966, nước này được độc lập và được gia nhập vào Liên Hiệp Quốc sau đó một tháng. Tuy còn là một nước còn trong tình trạng chậm tiến, nhưng người Botswana đang cố vươn lên và họ tìm được mỏ kim cương có giá trị vào bực nhất thế giới.