Gibbs

Phần 4: Nhánh tư pháp — Sự độc lập bị bóp méo

4.1. Vai trò lý tưởng của Tư pháp trong nền dân chủ Mỹ

• Bảo vệ hiến pháp: Tòa án có quyền kiểm tra tính hợp hiến của các đạo luật do Quốc hội hoặc Tổng thống ban hành (judicial review).

• Giải thích và áp dụng luật: Đưa ra phán quyết trong các vụ tranh chấp, bảo đảm mọi người đều bình đẳng trước pháp luật.

• Là “lá chắn cuối cùng” chống lại lạm quyền: Khi hành pháp hoặc lập pháp vi phạm hiến pháp, tòa án có quyền tuyên bố hành động đó vô hiệu.

Tư pháp phải thực sự độc lập, không bị chi phối bởi đảng phái, lợi ích cá nhân hoặc áp lực chính trị.

4.2. Dấu hiệu hệ thống tư pháp Mỹ bị “chiếm đoạt”

a) Bổ nhiệm thẩm phán vì lý do chính trị, không phải năng lực

• Các tổng thống (đặc biệt là Trump) ưu tiên chọn người “cùng phe ý thức hệ”, trung thành, bất chấp đánh giá của các hiệp hội nghề nghiệp (ABA).

• Bổ nhiệm thẩm phán (trường hợp Amy Coney Barrett thay Ruth Bader Ginsburg) bất chấp tiền lệ và đạo đức chính trị.

b) Tòa án Tối cao dính scandal đạo đức, mất lòng tin công chúng

• Thẩm phán Clarence Thomas nhận quà tặng, du lịch xa hoa hàng trăm ngàn đô từ các đại gia bảo thủ mà không khai báo, không bị điều tra/ kiểm điểm.

• Thẩm phán Samuel Alito treo cờ ủng hộ cuộc bạo loạn 6/1 và tham gia các hoạt động chính trị.

• Tòa án Tối cao từ chối thiết lập quy tắc đạo đức riêng, từ chối điều trần trước Quốc hội về hành vi sai phạm.

c) Phán quyết có tính phe phái, đi ngược quyền lợi cộng đồng

• Vụ Dobbs (2022): Lật ngược Roe v. Wade, tước quyền phá thai liên bang — các thẩm phán bảo thủ đồng thuận, dù từng cam kết tôn trọng tiền lệ khi điều trần trước Quốc hội.

• Vụ West Virginia v. EPA (2022): Tòa hạn chế nghiêm trọng quyền của EPA trong bảo vệ môi trường, tạo tiền lệ nguy hiểm cho các quy định khác về y tế, lao động, an toàn công cộng.

• Vụ Loper Bright v. Raimondo (2024): Lật ngược nguyên tắc Chevron, giảm khả năng các cơ quan liên bang diễn giải và thực thi luật một cách chủ động, tạo tiền đề cho tòa án “can thiệp” vào công việc hành pháp.

d) Tòa án cấp dưới cũng bị “đảng hóa”

• Trump bổ nhiệm hơn 200 thẩm phán liên bang chỉ trong một nhiệm kỳ, trong đó nhiều người bị ABA đánh giá “không đủ năng lực” nhưng lại cực kỳ bảo thủ.

• Các phán quyết gây tranh cãi về quyền bầu cử, quyền LGBTQ+, quyền nhập cư thường xuyên được tòa án cấp dưới ủng hộ theo đường lối của tổng thống bổ nhiệm họ.

4.3. Hệ quả khi tư pháp bị thao túng

• Mất niềm tin của xã hội vào công lý: Công dân không còn tin vào việc “tòa xử đúng, phán quyết công bằng” — từ đó dễ dẫn đến xu hướng tự xử, bạo lực, bất tuân pháp luật.

• Bảo vệ đặc quyền cho đảng/ phái nắm quyền: Quyền công dân (phá thai, bầu cử, tự do học thuật, bảo vệ môi trường…) dễ bị tước đoạt chỉ qua một phán quyết.

• Tạo tiền lệ nguy hiểm: Mỗi khi một đảng nắm quyền sẽ “bổ nhiệm người của mình” vào hệ thống tư pháp, biến tòa án thành “vũ khí pháp lý” tấn công đối thủ, bảo vệ quyền lợi phe nhóm.

4.4. So sánh lịch sử và quốc tế

• Đức thời Hitler: Sau khi kiểm soát hệ thống tòa án, chính quyền quốc xã có thể bắt, bỏ tù, thậm chí xử tử bất cứ ai được gán là “phản quốc”.

• Hungary, Ba Lan: Chính phủ sửa đổi hiến pháp, thay đổi cấu trúc tư pháp, sa thải/ ép các thẩm phán độc lập về hưu, đưa người thân tín lên thay.

4.5. Ví dụ thực tế từ Mỹ

• Sau phán quyết Dobbs, hàng loạt bang cấm hoàn toàn phá thai, kể cả với nạn nhân bị hiếp dâm, hay đang bị đe dọa mạng sống.

• Sau phán quyết về EPA, các bang do Cộng hòa lãnh đạo nới lỏng quy định bảo vệ không khí, nước, đất — gây nguy cơ lâu dài cho sức khỏe cộng đồng.

• Tòa án liên bang ở Texas, Florida liên tục ra các lệnh cấm sách giáo khoa, chương trình giáo dục tiến bộ — cản trở quyền tiếp cận thông tin của học sinh.

4.6. Kết luận phần 4

Nếu tư pháp không còn độc lập, mọi quyền hiến định chỉ còn trên giấy. Đó là “cái chết lặng lẽ” của nền dân chủ, khi các thẩm phán được bổ nhiệm để bảo vệ quyền lực thay vì công lý.

__________________