Giải Nobel Hòa bình 2025 và vết rạn từ Stockholm
 

Quyết định trao giải Nobel Hòa bình 2025 cho bà Maria Corina Machado, nhà hoạt động đối lập Venezuela, không chỉ gây chấn động chính trường quốc tế mà còn mở ra một cuộc tranh cãi pháp lý chưa từng có tiền lệ. Lần đầu tiên trong lịch sử 124 năm, tính hợp pháp của giải thưởng danh giá này bị đem ra chất vấn trước tòa án Thụy Điển khi một đơn kiện đã được gửi đi cáo buộc Ủy ban Nobel và Quỹ Nobel vi phạm mục đích của giải và pháp luật Thụy Điển. Trong nỗ lực cổ vũ cho dân chủ, chính những người giữ di sản Nobel đã vô tình hay cố ý làm tổn hại đến những nguyên tắc pháp lý nền tảng của mình?

Di chúc của Alfred Nobel bị thử thách

Theo di chúc năm 1895 của nhà hóa học Alfred Nobel, giải thưởng Hòa bình phải được trao cho người "đã có đóng góp nhiều nhất hoặc tốt nhất cho tình anh em giữa các quốc gia, cho việc xóa bỏ hoặc giảm bớt các lực lượng quân đội thường trực và cho việc tổ chức hay xúc tiến các hội nghị hòa bình". Đây không đơn thuần là nguyện vọng cá nhân, mà là một văn bản có giá trị pháp lý, là "mục đích tối cao" của Quỹ Nobel được thành lập tại Thụy Điển.

Theo luật pháp Thụy Điển, cụ thể là Đạo luật Quỹ thông qua năm 1994, mục đích này là bất khả xâm phạm. Quỹ Nobel không có quyền tự ý thay đổi, diễn giải lại hay cho phép sử dụng tài sản của quỹ trái với mục đích nền tảng này.Cáo buộc trung tâm trong đơn kiện, do nhà sáng lập WikiLeaks, ông Julian Assange đệ trình hôm 17/12/2025 vừa qua, cho rằng việc trao giải cho bà Machado đã vi phạm cả ba tiêu chí này một cách có hệ thống. Ông Assange lập luận rằng thay vì thúc đẩy "tình anh em giữa các quốc gia", hành động của bà Machado lại chia rẽ sâu sắc cộng đồng quốc tế, tập hợp một liên minh chống lại chính phủ Venezuela hiện tại.

Thay vì "giảm bớt" lực lượng quân sự, bà lại công khai ủng hộ các biện pháp cưỡng chế, bao gồm cả việc kích hoạt Hiệp ước Tương trợ Liên Mỹ (TIAR) - một hiệp ước cho phép sử dụng vũ lực tập thể, và ủng hộ học thuyết "Trách nhiệm Bảo vệ" (R2P) của Liên hợp quốc như một căn cứ cho can thiệp quân sự. Và rõ ràng, bà không được biết đến với vai trò tổ chức hay xúc tiến các "hội nghị hòa bình" đối thoại trong nước. Vậy cơ sở nào để Ủy ban Nobel trao giải cho bà?

Cỗ máy Nobel: Quyền lực thực sự nằm ở đâu?

Một điểm mấu chốt trong cuộc khủng hoảng pháp lý lần này là sự nhầm lẫn phổ biến về cơ cấu quyền lực của giải Nobel. Dư luận thường nghĩ rằng vì Giải Hòa bình được công bố và trao ở Oslo, Na Uy, nên Ủy ban Nobel Na Uy (gồm 5 thành viên do Quốc hội Na Uy bầu) nắm toàn quyền quyết định. Tuy nhiên, thực tế pháp lý phức tạp hơn. Theo cơ chế được thiết lập bởi di chúc, toàn bộ tài sản của Alfred Nobel được dùng để thành lập Quỹ Nobel có trụ sở tại Stockholm, Thụy Điển. Quỹ này chịu sự điều chỉnh của Luật Thụy Điển và chịu sự giám sát của Văn phòng Đăng ký Quỹ Quốc gia Thụy Điển.

Ủy ban Nobel Na Uy chỉ có chức năng xem xét các đề cử và đề xuất một người chiến thắng. Quyền lực pháp lý cuối cùng để phê chuẩn, cấp tiền thưởng (11 triệu SEK, tương đương khoảng 1,18 triệu USD), và chịu trách nhiệm về việc sử dụng tài sản của Quỹ lại thuộc về Quỹ Nobel tại Stockholm. Nói cách khác, Ủy ban Na Uy có thể đưa ra một khuyến nghị mang tính chính trị, nhưng Quỹ tại Thụy Điển có nghĩa vụ pháp lý phải đảm bảo khuyến nghị đó tuân thủ di chúc.

Trong đơn kiện gửi đến toà án, ông Assange cũng có nhấn mạnh: "Nếu họ (Ủy ban Na Uy) đề xuất một điều gì đó ngoài khuôn khổ (của di chúc), Quỹ Nobel phải nói 'Không', hoặc nhà chức trách Thụy Điển có thể can thiệp". Sự chia tách quyền lực này hiện cũng bị thử thách nghiêm trọng. Nhưng thực tế, cả hai đều đã vi phạm quy định của mình.

Nhà đấu tranh dân chủ hay "công cụ của chiến tranh"?

Để hiểu cặn kẽ tranh cãi, cần nhìn vào hai hình ảnh trái ngược về người được trao giải. Ủy ban Nobel Na Uy tôn vinh bà Machado là biểu tượng của "cuộc đấu tranh không mệt mỏi vì quyền dân chủ cho người dân Venezuela", một người "giữ ngọn lửa dân chủ tỏa sáng giữa bóng tối của chủ nghĩa chuyên chế ngày càng mở rộng". Ủy ban coi việc bà Machado bị chính quyền Tổng thống Nicolas Maduro ngăn cản tranh cử dù được coi là ứng viên sáng giá và phải sống lẩn trốn là một “điểm sáng”. Ủy ban cũng nhấn mạnh đến mối liên hệ giữa dân chủ và hòa bình, coi bà là đại diện cho hy vọng chuyển đổi hòa bình.

Tuy nhiên, những người chỉ trích, dẫn đầu là ông Julian Assange, lại vẽ nên một chân dung hoàn toàn khác. Trong đơn tố cáo hình sự gửi đến công tố Thụy Điển, ông Assange gọi giải thưởng này là "sự chiếm đoạt trắng trợn" quỹ và "hỗ trợ cho tội ác chiến tranh". Ông cáo buộc bà Machado đã biến "một công cụ của hòa bình thành một công cụ của chiến tranh" bằng cách ủng hộ và kích động các tội ác quốc tế, cụ thể là ủng hộ chiến dịch quân sự của chính quyền Tổng thống Mỹ Donald Trump nhắm vào Venezuela.

Kể từ tháng 9, chính quyền ông Trump đã thực hiện hơn 20 cuộc không kích vào các tàu mà họ quy kết là buôn lậu ma túy ở vùng biển Caribe, làm 104 người thiệt mạng, đồng thời triển khai một lực lượng quân sự lớn đến khu vực Mỹ Latinh, làm dấy lên lo ngại về một cuộc xâm lược Venezuela.

Sự ủng hộ của bà Machado cho chính quyền Israel khi thực hiện hành động “có tính diệt chủng” tại Gaza cũng làm cho người ta thêm nghi ngờ góc nhìn “hòa bình” của bà. Ông Assange cho rằng việc trao 11 triệu kronor cho bà Machado có nguy cơ gián tiếp tạo điều kiện cho các hành động gây hấn quân sự và tội ác chiến tranh mới.

Chia rẽ và tranh cãi

Phản ứng của cộng đồng quốc tế trước sự kiện trao giải Nobel năm nay cũng như một tấm gương phản chiếu sự phân cực chính trị toàn cầu. Chính phủ Venezuela dĩ nhiên phản đối giải thưởng này vì đã trao cho một người đang muốn “lật đổ chính quyền hợp pháp”. Caracas gọi đây là "giải thưởng dành cho khủng bố" và cáo buộc phương Tây đã “chính trị hóa giải thưởng quốc tế này”.

Bà Manacho với quan điểm thân phương Tây và nhận được sự ủng hộ mạnh mẽ từ Tổng thống Mỹ Donald Trump đã sớm lên tiếng cảm ơn Ủy ban Nobel về giải thưởng này. Trong khi Mỹ và nhiều nước phương Tây hoan nghênh quyết định trao giải (vì đi đúng quan điểm của họ) thì một bộ phận lớn cánh tả Mỹ Latinh và tiến bộ toàn cầu lại chọn cách im lặng.

Đây được coi là cách để tránh đưa ra tiếng nói “ủng hộ” với một giải thưởng còn gây tranh cãi. Tuy nhiên, sự im lặng này cũng nhận về không ít chỉ trích. Các tờ báo Venezuela đã chỉ trích sự im lặng này của "cánh tả Tây bán cầu” (ám chỉ các quốc gia lân cận như Mexico và Colombia) là "một sự phá sản về đạo đức khi không dám lên tiếng bảo vệ lẽ phải”.

Ở chiều ngược lại, Tổng thống Nga Vladimir Putin, trong một tuyên bố công khai vào tháng 10/2025, đã chỉ trích sự công tâm của Ủy ban Nobel. Ông cho rằng nhiều người nhận giải trong quá khứ "chẳng làm gì cho hòa bình". Hội đồng Quan hệ Mỹ-Hồi giáo (CAIR) cũng lên án quyết định của Ủy ban Nobel và gọi hành động này là "vô lương tâm" vì sự ủng hộ của bà Machado đối với các hành động quân sự của Israel tại Gaza là không phù hợp với tư cách một người vì hòa bình.

Nghị sĩ Na Uy, ông Bjornar Moxnes cũng lên tiếng chỉ trích giải thưởng là không nhất quán vì bà Machado từng ký kết các văn bản hợp tác với các đảng phái cánh hữu ủng hộ đường lối quân sự cứng rắn. Những tiếng nói trái ngược này khiến cho quan điểm của ông Assange càng trở nên có sức nặng.Khi vụ kiện tại Thụy Điển vẫn đang được xem xét, tương lai của giải thưởng Nobel Hòa bình 2025 vẫn còn bỏ ngỏ. Nhưng dù kết quả thế nào, vụ việc này đã tạo ra một tiền lệ nguy hiểm. Nó không chỉ đặt ra câu hỏi về tính độc lập và phi chính trị của Ủy ban Nobel Na Uy mà còn làm lộ rõ một điểm yếu chí mạng trong cơ chế giám sát của chính Quỹ Nobel. Liệu một cơ quan ở Stockholm có đủ năng lực và ý chí để phủ quyết một quyết định chính trị đã được công bố rầm rộ toàn cầu từ một ủy ban ở Oslo hay không?

Cuối cùng, câu chuyện này đã vượt ra ngoài biên giới Venezuela. Nó là một lời cảnh báo về số phận của các thể chế quốc tế lâu đời trong một thế giới ngày càng phân cực. Giải Nobel Hòa bình, với uy tín tích lũy hơn một thế kỷ liệu có đang bị biến thành một thứ "vũ khí mềm" trong các cuộc chiến ý thức hệ? Việc trao giải cho bà Machado có thực sự "mang lại lợi ích lớn nhất cho nhân loại" như Alfred Nobel mong muốn, hay nó đang làm trầm trọng thêm sự chia rẽ và đối đầu?

Di sản của Alfred Nobel giờ đây không chỉ được định đoạt bởi những phát ngôn trên truyền thông, mà còn bởi các thẩm phán tại một tòa án ở Thụy Điển, trong một vụ kiện sẽ định hình tương lai của giải thưởng danh giá nhất hành tinh này.